Met The Square houdt Ruben Östlund ons en onze zogenaamde samenleving
een spiegel voor. Hij vertrekt vanuit een kritiek op de geplogenheden in het
milieutje van de hedendaagse kunst, maar de film gaat veel breder.
Op een gegeven ogenblik in de film gebiedt een vader – gescheiden uiteraard,
zoals het kan worden verwacht in een film die de tijdgeest wil vatten – zijn twee
dochters, van zes en elf schat ik, om hun schoenen uit te trekken. Op dat
ogenblik zijn we in dit demasqué van onze samenleving al zo ver mee dat we ons
afvragen waarom die twee dochters dat in godsnaam zouden doen. Ze zouden net zo
goed hun vader níet kunnen gehoorzamen. Zijn gezag is op los zand gevestigd. Regisseur
Ruben Östlund doet ons die vraag stellen.
Andere scène: de museumcurator moet zich op een persconferentie
verantwoorden voor een communicatiecampagne die grondig uit de hand is gelopen.
De onzekerheid waarmee hij op de vragen antwoordt, contrasteert sterk met de
zelfverzekerdheid waarmee hij eerder op een vernissage met zorgvuldig
geregisseerde en dus gefingeerde spontaneïteit een gezelschap toesprak. Ruben Östlund
toont met die persconferentiescène hoe hij alles zorgvuldig heeft geobserveerd:
het format van de bijeenkomst, op zich een geijkt ritueel; de fotografen die de
ruimte monopoliseren: voorrang van beeld op woord; het geklungel met de micro,
die altijd pas bij de vraagsteller in het publiek aankomt wanneer die al bijna
aan het eind van zijn vraag is aanbeland. Zo zit deze film vol nauwkeurige
observaties.
De performance met een ingehuurde acteur die een kwade chimpansee speelt
tijdens het galadiner in de balzaal van het koninklijk paleis, met iedereen in
gepaste outfit, de fonkelende kroonluchters hoog in het vergulde plafond en de
lakeien die tussen de tafels laveren, heeft, hoe onwaarschijnlijk de scène op
zich ook moge zijn, een overtuigingskracht die ik zelden heb ervaren. Ruben
Östlund registreert met antropologenoog de wrede groepspyschologische
wetmatigheden die zich doen gelden wanneer een usurpator met onredelijk
machtsvertoon de groep terroriseert en elk conventionalisme tart. Het
verguldsel van de zogenaamde beschaving blijkt een zeer poreus sierlaagje,
waaronder veel angst en bruut geweld schuilgaan.
De hedendaagsekunstscene wordt in The
Square danig in zijn hemd gezet. Het gaat allang niet meer over content maar over contanten: poen. Deze kritiek komt niet op een burleske manier tot
stand – dat zou al te gemakkelijk zijn – maar zeer intelligent en doordacht:
Östland toont aan hoe precair onze verhouding met de werkelijkheid dreigt te
worden als we elke grens tussen waarheid en fictie onder hoogspanning plaatsen
en op den duur niet meer weten wat serieus is en wat ironisch. Ook hier zien we
hoe Östland werkt op basis van rake observaties: museumbezoekers die erop
worden gewezen dat ze de kunst niet mogen fotograferen en hoe ze daarop
reageren; zaalwachters die zich zitten te vervelen bij werken waarvan de waarde
totaal abstract is omdat ze efemeer en perfect reconstrueerbaar zijn (dat de
kuisploeg een duur hoopje gruis, onderdeel van een installatie, iets te grondig
heeft aangepakt, hoeft geen ramp te zijn); genodigden die zich naar het buffet
spoeden wanneer dit voor geopend wordt verklaard en bijgevolg geen aandacht
meer opbrengen voor de traiteur die, na de speech van de curator, zijn spijzen
mag aanprijzen.
En zo zit deze film vol thema’s die stuk voor stuk het overdenken waard
zijn: over kunst, macht, conventionaliteit, multiculturaliteit, de ongelijkheid
in de samenleving, het veralgemeende wantrouwen, ons onvermogen om medemensen
te helpen. Östland heeft het ook over onze politiek correcte tolerantie die in
bepaalde situaties onwerkbaar wordt: is het echt een goed idee om zuigelingen
toe te laten op het werk of om Tourettepatiënten toe te laten tot een publiek interview
met een gerenommeerd artiest? Of neem onze morele verantwoordelijkheid ten
aanzien van de onderklasse, met name de steeds nadrukkelijker in het stadsbeeld
aanwezige bedelaars; de plaats van kinderen in onze samenleving; de rol die de
technologie, met name de smartphone en de sociale media, daarin spelen.
Enzovoort.
Een keigoed scenario, interessante thema’s, sterke dialogen en formidabele
acteerprestaties, niet het minst van de kinderen, en niet te vergeten een
stevige dosis humor: The Square is
een dijk van een commentaar op onze tijd, die ik zeker nog met plezier zal herbekijken.
