Het verhaal van Lichtjaren
heeft weinig om het lijf. Nedra en Viri vormen een op het eerste gezicht
gelukkig echtpaar. Ze hebben twee bloedjes van dochters, een mooi huis met een
pony in de wei en een schildpad in de tuin, vrienden die regelmatig worden
vergast op culinaire hoogstandjes en veel drank. Nedra is altijd bezig, heeft
voortdurend nieuwe passies. Viri is een architect die het minder ver heeft
geschopt dan hij aanvankelijk had gehoopt. Beide schaatsen scheef en zien het
van elkaar door de vingers. De seks is al een tijdje uitgedoofd; het huwelijk
is een ‘overeenkomst’, een contract, een gevangenis.
De relatie heeft haar hoogtepunt gekend. Zoals er in het
jaar één zomer is, zo kent ook het leven zijn éne zomer. Dat is het paradijs.
Het paradijs is, dat weten we, de plek waarnaar we, nadat we er zijn uitgeschopt,
niet meer kunnen terugkeren. Op een gegeven ogenblik zet de neergang in. Dat is
het ogenblik waarop de illusie in het leven wordt geroepen. Er bestaat een
élders waar de vroegere harmonie kan worden teruggevonden. Dat élders heet voor
Nedra en Viri: Europa.
Het moment komt dat ze die langverbeide reis aanvatten,
maar ze gaan te laat. Nedra en Viri gaan na die reis uit elkaar, zonder dat
daar echt een concrete aanleiding voor is. Behalve hun onrust. Nedra kan het
best met deze crisis overweg, maar zij betaalt een hoge tol. Voor Viri is het
lastiger om opnieuw tot een evenwicht te komen. Hij moet overweg met het
verlies van zijn vrouw en de teloorgang van zijn huwelijk, maar ook, en vooral,
met de vaststelling dat zijn leven te snel en te onvruchtbaar is voorbijgegaan.
Hij heeft het stellige gevoel mislukt te zijn. En het grote verdriet is
natuurlijk dat hij het geluk niet heeft herkend toen het er was.
Dat is het zo ongeveer. Meer is het niet.
En toch is Lichtjaren
van James Salter een meesterwerk. Maar dat ligt dan vooral, en eigenlijk
uitsluitend, aan de manier waarop Salter vertelt. Aan zijn schriftuur.
Salter is een meester van de verdichting – en in die zin
is hij een poëet. Hij zegt niet alles, laat de lezer zelf aanvullen. Salter
weet hoe hij motieven moet uitzetten, connotaties laten slingeren – hij laat ze
de lezer zelf oprapen. Salter beheerst zeer goed de kunst om het mysterie te
bewaren, hij toont dat het leven niet volledig kan uiteengezet worden. Hij
borstelt met de grove toets. Zijn impressionisme is uiteindelijk realistischer
dan het hyperrealisme van Frantzen of Yates, die gelijkaardige verhalen
vertellen in vergelijkbare settings, maar op een andere en, wat mij betreft,
minder interessante manier. Salter is meer taalkunstenaar dan socioloog. Dat zijn
verhaal – onvermijdelijk – speelt in een bepaalde periode, en gesitueerd is op een
bepaalde plek in de sociale stratificatie van de Verenigde Staten, is minder
essentieel. Salter schrijft een tijdloos drama, hij heeft het over de tragiek
van, à la limite, elk huwelijk, of dan toch van de meeste huwelijken. Hij heeft
het over het onvermogen dat wij allemaal kennen en dat dus zeer herkenbaar is.
De titel Lichtjaren
dekt goed de lading. De roman gaat over tijd, over de tijd die niet herkend
wordt, de tijd die zich voortspoedt naar het einde. Maar hij gaat nog meer over
licht. Zeer onnadrukkelijk, maar daarom niet minder zorgvuldig, zet Salter dat
motief uit.
‘Hoe kunnen we ons verbeelden hoe ons leven moet zijn als
het niet verhelderd wordt door het leven van anderen?’, schrijft hij. De
vriendschappen en liefdes die we ontwikkelen werpen licht op ons leven. Maar er
is ook de zomer van het leven, die – helaas! – al te kortstondig is. Er is het
licht van de stad met haar beloftes van snelheid en materiële welvaart. Er is
het licht van de knusse gezelligheid die verondersteld wordt te heersen tijdens
de in familieverband gevierde eindejaarsfeesten. Er is het licht van de liefde,
ook als deze overspelig is: de liefde die altijd een illusie blijkt te zijn
(behalve als het om de liefde van een ouder voor zijn of haar kind gaat) – en wat
liggen de woorden illusie en illuminatie dicht bij elkaar! Er is het licht dat
de rimpels in het aangezicht zichtbaar maakt. Er is het milde licht van de
ouderdom.
De roman is geschreven vanuit het standpunt van de
alwetende verteller, die de twee hoofdpersonages volgt en tot diep in hun ziel
kan kijken. Zij zijn voor hem een hij en een zij. Maar een paar keer komt de
verteller als ‘ik’ naar voren. Zo begint hij zijn deel 4 met de opmerking: ‘In
de herfst kwam hun scheiding door. Ik wou dat het anders had kunnen gaan.’ Op die
plaatsen toont Salter zijn persoonlijke betrokkenheid; het maakt Lichtjaren een des te aangrijpender en
authentieker document.
